Deza e os “outros” dezaos

 

MOTIVACIÓN:

Xa coñecemos o corónimo Deza dende hai tempo. Unha bisbarra que percorremos de cote, camiño das terras do sur. Tamén o nome do río, que discurre polo seu territorio e que posiblemente fose o causante do devandito topónimo. (Este caso lémbranos o do Barbanza e a sua contorna).

Así que viaxando por terras aragonesas, camiño de Almazán, vimos unha desviación a Deza. Resulta que por alí hai unha pequena localidade soriana con ese nome, que tivo moita importancia nas  loitas medievais entre os reinos de Aragón e Castela. Así que ese nome trasladounos no espacio ás nosas terras do  interior de Galicia.

E pouco a pouco, tirando do fio, fomos sacando datos. De todos é sabido que Deza non aparece no Nomenclator de Galicia por non ser unha unidade poboacional, como xa comentamos ao principio. Anque aparecen algúns parentes próximos: Cardezana, en Covelo (PO), Ribadeza, en Mazaricos (CO) e Os Dezas, en Touro (CO).

PESQUISAS:

No CODOLGA aparecen múltiples citas, as máis antigas como "Comitatus Deza" (ano 569) e "Comitatus Decensis" (año 572), na documentación relacionada con dous  concilios celebrados en  Braga. No reinado do rei Teodomiro creáronse once condados (comitatus) na diócese de Lugo.En todas as páxinas, froito dun "copia e pega", indican que o nome deriva de Dezam, pero non hai constancia documental ninguna de lugar con ese nome. Cremos que deriva do corónimo Deza, así como o hidrónimo do mesmo nome  Xa que a única  interpretación que encontramos para a voz Deza lévanos as linguas indoeuropeas, no sánscrito aparece "deśá" con significado «localidade, terra de naturalidade, lugar; rexion, província, país, nación».

Outra curiosidade aportada polo profesor A. de Almeida Fernandes considera que as poboacións portuguesas Dossãos, en Vila Verde (Braga), e Lações, en Oliveira de Azemeis (Aveiro) teñen como base "dezanos", xentilicio que apunta a sua orixe aos emigrantes fundadores desas dúas poboacións portuguesas. Dossãos aparece documentado como "dezaos" en 1220 e 1258. E Lações  correspondería á evolución Dossãos, correspondendo ao topónimo Dezanos (922).

BIBLIOGRAFIA:

Nomenclator de Galicia.

Codolga.

Manuel Carvalho Blog “De Aveiro e Portugal"

Portugaliae Monumenta Historica: Diplomata et Chartae.

Brujulea.net 

La gallega de Burgos

Saíndo de terras sorianas pola N 234, camiño de Salas de los Infantes, para o nosa sorpresa aparece o letreiro “La Gallega”. A estrada pica cara arriba por terras parameriras e, ao chegar ao cimo, a máis de mil metros de altitude, asoma outro letreiro, “Alto de la Gallega”. A nosa cabeza xa empeza a rebulir, tratando de buscar resposta a esta “gallega”. Quen sería esta  galega que caeu por aquí, como chegaría a estas terras silandeiras, etc ? Estamos acostumados a ver topónimos relacionados con posesores ou administradores de terras ou granxas medievais, derivados de nomes xermánicos. Pois non. Este topónimo aparece recollido no cartulario, no ano 1211, ao documentarse unha alberguería de nome “El Gallego”. E poucos anos depois, en 1217, aparece xa como “Sancti Micaelis de Gallego”, no Camiño Soriano-Aragonés da Rota Xacobea. Non sabemos as causas do cambio de xénero do topónimo, pero aí queda retratada esta pequena poboación burgalesa. Actualmente conta con 44 habitantes, que reciben o nome de “galleganos”. Dedícanse ao turismo,polas súa condicións naturais, deixando o pastoreo tradicional que practicaban os seus devanceiros.

toponimiacuriosa

 

BIBLIOGRAFÍA:

Wikipedia.org

Brujulea.net

Fotografía de la Diputación de Burgos.

Reporicelo e a Galicia baleira

Reporicelo foi lugar do concello valdeorrés de Rubiá. O nome trasládanos a un lugar remoto e, tristemente, lonxano na memoria. Hoxe queremos darlle unha nova vida e sacalo do baúl do esquecemento. A aldea leva abandonada dende hai anos e hoxendía semella convertida nunha guarida de bichos. Alguén dirá que a natureza recupera o que é de seu, pero eu penso tristemente nas voces ausentes que aquí viviron e nos soños daquelas xentes que nunca chegaron a cumplirse. Ata que o noso estimado premio nöbel Camilo José Cela acabou por inmortalizalo na súa novela “Mazurca para dos muertos” facendo nacer a Lódola, a súa protagonista, en Reporicelo.

Tocante ao topónimo, non temos documentación nin paralelismos, así que todo o baseamos en dúas hipótesis.

A primeira, que podería derivar de “reparar” con significado de vixiar. Reparicelo/*reparicela =posto de vixiancia. Insistindo nesta liña, Cabeza Quiles, na súa obra “Toponimia de Galicia”, apunta que podería provir do francés “bord”, con significado de borde no sentido de caixa orográfica. Ao xuntarse bruscamente un terreo moi chan co comezo dunha elevación de terreo. ¿Reparada, en Vimianzo, entraría no mesmo lote?

Outra hipótese é que puidese derivar de robur/rebor (quercus robur), co sufixo de diminutivo -elo viría a significar o mesmo que O Carballiño. Estaría en relación con Rebordáns, Rebordelo, Rebordechao…e variantes.

Bibliografía:

Fernando Cabeza Quiles “Toponimia de Galicia".

A. Castro Voces “Reporicelo y Camilo José Cela”.

(Fotograma dun vídeo de Alberto Gallego).

#toponimiagaliciabaleirada

Vilabril

Esta semana querémosvos contar que no Barco, terra que me viu nacer, houbo un lugar chamado Vilabril. Descubrino un día falando co noso bo amigo Manolo, "O Pavero", comentou que "tiña que ir todos os días á horta de Villabril". E isto avivou a nosa curiosidade. Non dimos encontrado o lugar porque xa non existe na actualidade nin fotos do seu pasado, pero ainda queda como lembranza a "Rúa Villabril". E algún establecemento comercial ubicado na devandita rúa.

Por iso, hoxe facemos resucitar este pequeno lugar, posiblemente habitado dende época medieval, polas referencias documentais, ata a súa desaparición. Á beira do Sil, tiña un clima benigno e unhas terras de grande calidade, propicias para o desenvolmento agrícola. Pasado o tempo, só contaba con catro veciños no Catastro da Ensenada (1752). E xa non aparece citada no Diccionario de Madoz (mediados S. XIX).

Podería derivar de “Uilla Aprilii”, antigo posesor de orixe latina chamado Aprilius ou de “Uilla Berildi”, nome Berildius, antropónimo de orixe xermánica. Confirmanos Xosé González que existe outra cita “Villare Berilli” nun pergameo mindoniense do S. X, aplicable a Vilabril das Negradas, no concello de Mañón. Polo que viria a confirmar que o nome deriva dese último antropónimo, antigo propietario ou administrador dese predio.

Tocante ao xentilicio, xa aparece documentado a principios do S. XIII. E actualmente a maior concentración de persoas con este apelido encóntrase na provincia de Pontevedra e por qué será que os ourensáns con ese apelido están no Barco.

Como remate, hai unha lenda que indica que o lugar foi abandoado por mor dunha praga de formigas moi voraces, que o comían todo. Seguramente a praga sería de termitas, como ten acontecido noutros lugares, segundo temos constancia.

Bibliografía:

Xosé González "Apuntes sobre a microtoponimia do Concello de Vicedo.

https://apelidosgalicia.org

Foto de "Somos Comarca".

#toponimiagaliciabaleirada

Nostín

(Fotografía da igrexa de San Miguel de Xagoaza).

Este nome podería derivar do nome de familia latino Nostius,sendo a forma do xenitivo Nostii ou Nosti. Quizás en alusión ao antigo propietario ou representante dunha pequena explotación agro-pecuaria. O nome L. Nostius Zoilus xa aparece citado nunha epístola que envía Cicerón a varios dos seus coñecidos.

Nostín aparece documentado no Tombo de Samos (ano 1175). Tamén, segundo este documento, estaría ubicado en terras de Valdeorras (“In Iorres”), quizáis na contorna de Arcos-Xagoaza.

Aparecen os seus cognados nas terras de Bearn (Pirineos Atlánticos-Francia). En lingua occitana mantense a forma Nostin, mentras en francés nomearíase Nousty. E existe outro Nostim, en Peso da Régua (Portugal).

Hai outra teoría, defendida por Joseph M. Piel, que relaciona os topónimos galegos Nouche, Nostián e o portugués Nostim co nome do bispo Nausto de Coimbra (867-912).

En todo caso, o lugar desapareceu hai bastantes anos pois non queda rexistrado nin no Catastro da Ensenada nin no Diccionario Madoz. Así que calquera información ou aporte sería moi interesante para darlle unha nova vida a esta parte da nosa “Galicia Baleirada”.

Bibliografía:

Gaffiot, Diccionario Ilustrado Latín-Francés.

Piel, Joseph M. “A propósito do nome do bispo Nausto de Coimbra”

Keith Bradley “Esclavitud y sociedad en Roma”

Wikideck.

CODOLGA.

#toponimiagaliciabaleirada

Ricosende - Patrimonio en perigo

 Hoxe descubrimos que este pequeno lugar existe e está en terras de Valdeorras. E xa se nos espertaron as gañas de coñecer algo máis. . Pertence ao concello de Carballeda, considerado "capital da pizarra".  E tan só conta con 4 habitantes. Esta vén sendo a triste realidade da "Galicia baleirada". 

Pero sigamos polo eido toponímico.  Moitas veces a homonimia nos leva a conclusións erróneas.  Así que tirando dos medios de consulta que temos á nosa man, chegamos a concluir que o devandito topónimo é de procedencia xermánica. Quizais unha  (Villam) Recosindi ou de Recesindus, nome documentado en numerosas ocasións dende o S. VIII en adiante. Nome do patrón ou propietario medieval que fundou ou dirixiu este predio.

Bibliografia:

Celtiberia.net  "Toponimia gallega de origen antroponímico".

CODOLGA

(Fotografía de Promecom).

Parroquias e lugares do Incio: Toldaos

TOLDAOS (Santiago).

PROCEDENCIA: TOLEDANOS<TOLDANOS<TOLDAOS.

Toldaos deriva seguramente do xentilicio “toldanos”, recollido en múltiples documentos a partir do século VIII, segundo o CODOLGA. Menéndez Pidal os relaciona con Toledo, pois daquelas terras viñeron moitos mazárabes fuxindo da guerra e posterior ocupación árabe do seu territorio. Tamén os columbrianos ou columbranos, orixinarios de Coimbra, deron o seu nome a Cumbraos (Mesía).

O topónimo Toldaos e variantes concéntranse en territorio do antiguo reino de León, sobre todos nas actuais provincias de Lugo e A Coruña. A Tolda de Mlleirós, A Tolda (11), Toldao (2), Toldaos (5), Toldavia. E máis un Toledanos en León.

Outra hipótese, segundo J. Corominas e outros autores, podería ser que “tolda” viñese da raíz celta tol- e as súas variantes tel-, tul-, con significación de “lugar de augas”, “lamazal”, “sitio pantanoso”.

Tampouco debemos esquecer a chamada “Táboa de Hospitalidade do Caurel”. Nela aparece una referencia aos “castellani toleteses”, que terían que ver coa “tutela”, quizáis en referencia a eses puntos (toldas), a nivel de río, para o control do seu paso. Derivado da palabra latina “tutus”, con significado de “seguro, defendido, protegido”.

Por último, tocante á Tolda de Castilla, na entrada de Lugo. A actual Porta de San Pedro da muralla de Lugo, tamén chamada “Porta Toledana”, sería porque comunicaba co barrio da Tolda?

BIBLIOGRAFÍA

José Carlos Sánchez Pardo, “Territorio y poblamiento en Galicia entre la Antigüedad y la plena Edad Media”

Antonio Rodríguez Colmenero, “La nueva tabula hospitalis de la civitas Lougeiorum”

Dolores González, blog Arqueotoponimia.

www.celtiberia.net/ “La Tabla de Hospitalidad de O Caurel”

CODOLGA.

Punta Herminia, entre deuses, patricios e demais

Este promontorio que mira á Torre de Hércules non pasa desapercibido a ninguén. Xa os romanos levantaron nesta zona o faro que guiaría ás súas naves a porto seguro.
Hai xente que relaciona o seu topónimo cos deuses, en concreto co deus Hermes. Pero claro os romanos non levantaban os seus monumentos dedicándoos a deuses gregos.
Outras mentes cren que podería estar relacionado co adxectivo “ermo”, por ser un lugar baleiro, inhóspito.
Pero é case seguro que o devandito topónimo estaría relacionado co nome de Cayo Sevius Lupus, arquitecto lusitano “aerminiensis”, que aparece na inscrición pétrea grabada no monumento. Aeminium aparece documentada pois foi unha cidade romana, que hoxe sería a actual Coimbra.
Pero sempre haberá quen pique máis alto e o queira relacionar coa “Gens Herminia”, casa patricia da Antiga Roma.

BIBLIOGRAFÍA:

www.musueumachadodecastro@imc-ip.pt

http://es.m.wikipedia.org/wiki/Gens_Herminia.

Javier Andreu Pintado, blog  "oppida imperii romani".

Toponimia da Gallaecia... https://www.facebook.com/groups/1687756998191500

Celtiberia.net