13 maio 2023

A PENELA


A voltas coa Toponimia.

De regreso a casa, ao pasar por Borraxeiros (PO), a miña vista vaise a un cartel "Penelas". E a cabeza xa me empeza a dar voltas como o centrifugado dunha lavadora. A miña intuición levame a pensar en "rocha, pena pequena". A miña memoria confírmame que non hai moito pasamos por Penela, un concello do distrito de Coimbra. Así que deixo este centrifugado mental para retomalo na casa.

Revisando información dixital, resulta que este termo aparece recollido en diccionarios tanto en galego coma portugués. E tamen aparece sobradamente documentado en diversos textos. Consultando o nomenclator asemade comprobamos que está recollido con diferentes formas Penela, Penelas, A Penela, As Penelas. E tamen en formas compostas Freixoso de Penela, Sas de Penelas, Penela Garceira. E, para rematar, acaba pasando aos antroponimos. Non e raro oír de alguen que se apelide Penela ou Penelas.

Etimoloxicamente procede da palabra latina "penna ou pinna", derivadas de "pennus" con significado de "apuntado, en punta". Polo que se aplicaría a localidades ubicadas en "pequenas elevacions do terreo", "outeiros".

Tamén pode referirse á existencia ou conservación dunha penela ou pinela significativa como marca de linde ou camiño. Neste senso aparece citada en documentación notarial de 1561 no caso de tres fumeiros aforados polos monxes bendictinos de Lérez a Gómez Patiño, ubicándoos no Burgo mirando cara A Penela. E a finais dese mesmo século volve a ser A Penela un referente para ubicar a área onde os alcaldes de Pontevedra impartían xustiza.

(A fotografía está tirada das Redes e corresponde á Penela, distrito de Coimbra).

 



07 marzo 2023

OS ORXAIS, PATRIMONIO EN PERIGO

 


Orxais, Os (O Bolo).

Un fitopónimo transparente, que indica a presenza de orxo ou cebada  (hordeum vulgare). Unha gramínea cerealífera, de grande importancia tanto para humáns como para animais.

No último censo de 2022 contaba con tres habitantes. Aínda se conserva  Orxais tamén no concello de Quiroga.

`
BIBLIOGRAFÍA:

Gonzalo Navaza Blanco  "Fitotoponimia Galega"

18 xaneiro 2023

O Campo da Rata

 Foto do Campo das Ratas

Ao entrar en Melide ou sair, dependendo de onde veñas, os nosos ollos reparan de contado neste nome “A Rata”.  A primeira idea que nos vén á cabeza é que a súa veciñanza non estará moi contenta co nome que lles tocou lidiar. Así que pensamos botarlles unha man para eliminar calquera tipo de intrusión pexorativa.

Pero, como as penas compartidas son menos penas, este mesmo nome repítese nas Neves e a súa forma de plural,  en Cedeira. Pero tamén aparece como “Campo das Ratas” no concello de Narón e  “Campo da Rata” na Coruña. Tristemente, este é o máis coñecido por encontrarse aquí o  “Monumento en homenaxe as víctimas da represión franquista”.

Entón chamamos ao Hamelim de turno para que nos libre de tanta rata.  Pero resulta que pouco traballo vai ter porque a devandita praga non vén provocada por estes roedores. Estaría posiblemente relacionada coas bestas de carga ou cabalerías. Derivada do termo  arreata/arriata (“levar as bestas de arriata”), unha forma de levar ás bestas xuntas unhas a outras polo cabestro das albardas. Estas formas aparecen recollidas en diccionarios galegos e portugueses .En asturiano aparece como “arratar”, que presenta unha lixeira diferencia  léxica “atar as patas dos animais para que non escapen”.  A deturpación do topónimo segue un proceso bastante corriente como en casos tan coñecidos como A Grela ou O Grove.


BIBLIOGRAFÍA:

Tesoro de los diccionarios históricos de la Lengua Española”.

Diccionario Estraviz

Diccionario portugués

Diccionario General de la Lengua Asturiana

(Foto de pishqu M).


08 xaneiro 2023

Perillo



Neste mundo da toponimia temos un enemigo ao que sempre nos toca enfrentar ou esquivar: a homofonía. De cote tratamos de axustar a busca a aqueles vocablos que nos soan parecidos ao que buscamos. E partindo desta premisa, imos desbotar algunas ideas facilonas, como que o noso Perillo podería vir dun “tipo de panciño doce e con picos ao redor, ou dun “apéndice largo que teñen no pescozo algúns animais”… e, supoñemos que poderíamos encontrar máis significados. E cada vez nos iríamos afastando máis do significado orixinal.

Cremos que Perillo é un orónimo que deriva da palabra latina “petriculum” (diminutivo de “petra”) con significado de pedra, escollo, prominencia rochosa. 

Aparece xa documentado un cognato (pariente) medieval,  nunha relación de igrexas  co nome de  “sanctus Martinus de Peroselo” nun códice do Tombo do Mosteiro de Samos no ano 997. Seica tamén foi un nome abondoso en época medieval o antropónimo Pero (hoxendía, Pedro), Así me vén á cabeza aquel Pero Meogo, xograr do S. XIII da nosa Lírica Galaico Portuguesa. Tamén todos aqueles que levan o apelido Pérez. E, transpasando as nosas fronteiras, os de  nome catalán Pere.

E rematamos que o noso topónimo ten unha parentela moi extensa: Perillón, Perillona (A), Perillán, Perillana (A), Peracova, Peralbar, Peredo, Pereda, Peroselo, Perouta, Peroxa (A) e un largo ecétera.

 

BIBLIOGRAFÍA:

José Carlos Sánchez-Pardo “Topónimos y advocaciones … en los nombres de las parroquias ruralesgallegas”.

Dolores González “Arqueotoponimia”

Diccionario Latín.

Codolga.

Nomenclator de Galicia.




13 decembro 2022

Deza e os “outros” dezaos

 

MOTIVACIÓN:

Xa coñecemos o corónimo Deza dende hai tempo. Unha bisbarra que percorremos de cote, camiño das terras do sur. Tamén o nome do río, que discurre polo seu territorio e que posiblemente fose o causante do devandito topónimo. (Este caso lémbranos o do Barbanza e a sua contorna).

Así que viaxando por terras aragonesas, camiño de Almazán, vimos unha desviación a Deza. Resulta que por alí hai unha pequena localidade soriana con ese nome, que tivo moita importancia nas  loitas medievais entre os reinos de Aragón e Castela. Así que ese nome trasladounos no espacio ás nosas terras do  interior de Galicia.

E pouco a pouco, tirando do fio, fomos sacando datos. De todos é sabido que Deza non aparece no Nomenclator de Galicia por non ser unha unidade poboacional, como xa comentamos ao principio. Anque aparecen algúns parentes próximos: Cardezana, en Covelo (PO), Ribadeza, en Mazaricos (CO) e Os Dezas, en Touro (CO).


PESQUISAS:

No CODOLGA aparecen múltiples citas, as máis antigas como "Comitatus Deza" (ano 569) e "Comitatus Decensis" (año 572), na documentación relacionada con dous  concilios celebrados en  Braga. No reinado do rei Teodomiro creáronse once condados (comitatus) na diócese de Lugo.En todas as páxinas, froito dun "copia e pega", indican que o nome deriva de Dezam, pero non hai constancia documental ninguna de lugar con ese nome. Cremos que deriva do corónimo Deza, así como o hidrónimo do mesmo nome  Xa que a única  interpretación que encontramos para a voz Deza lévanos as linguas indoeuropeas, no sánscrito aparece "deśá" con significado «localidade, terra de naturalidade, lugar; rexion, província, país, nación».

Outra curiosidade aportada polo profesor A. de Almeida Fernandes considera que as poboacións portuguesas Dossãos, en Vila Verde (Braga), e Lações, en Oliveira de Azemeis (Aveiro) teñen como base "dezanos", xentilicio que apunta a sua orixe aos emigrantes fundadores desas dúas poboacións portuguesas. Dossãos aparece documentado como "dezaos" en 1220 e 1258. E Lações  correspondería á evolución Dossãos, correspondendo ao topónimo Dezanos (922).


BIBLIOGRAFIA:

Nomenclator de Galicia.

Codolga.

Manuel Carvalho Blog “De Aveiro e Portugal"

Portugaliae Monumenta Historica: Diplomata et Chartae.

Brujulea.net 





06 novembro 2022

La gallega de Burgos


Saíndo de terras sorianas pola N 234, camiño de Salas de los Infantes, para o nosa sorpresa aparece o letreiro “La Gallega”. A estrada pica cara arriba por terras parameriras e, ao chegar ao cimo, a máis de mil metros de altitude, asoma outro letreiro, “Alto de la Gallega”. A nosa cabeza xa empeza a rebulir, tratando de buscar resposta a esta “gallega”. Quen sería esta  galega que caeu por aquí, como chegaría a estas terras silandeiras, etc ? Estamos acostumados a ver topónimos relacionados con posesores ou administradores de terras ou granxas medievais, derivados de nomes xermánicos. Pois non. Este topónimo aparece recollido no cartulario, no ano 1211, ao documentarse unha alberguería de nome “El Gallego”. E poucos anos depois, en 1217, aparece xa como “Sancti Micaelis de Gallego”, no Camiño Soriano-Aragonés da Rota Xacobea. Non sabemos as causas do cambio de xénero do topónimo, pero aí queda retratada esta pequena poboación burgalesa. Actualmente conta con 44 habitantes, que reciben o nome de “galleganos”. Dedícanse ao turismo,polas súa condicións naturais, deixando o pastoreo tradicional que practicaban os seus devanceiros.

toponimiacuriosa

 

BIBLIOGRAFÍA:

Wikipedia.org

Brujulea.net

Fotografía de la Diputación de Burgos.

13 xuño 2022

Reporicelo e a Galicia baleira


Reporicelo


Reporicelo foi lugar do concello valdeorrés de Rubiá. O nome trasládanos a un lugar remoto e, tristemente, lonxano na memoria. Hoxe queremos darlle unha nova vida e sacalo do baúl do esquecemento. A aldea leva abandonada dende hai anos e hoxendía semella convertida nunha guarida de bichos. Alguén dirá que a natureza recupera o que é de seu, pero eu penso tristemente nas voces ausentes que aquí viviron e nos soños daquelas xentes que nunca chegaron a cumplirse. Ata que o noso estimado premio nöbel Camilo José Cela acabou por inmortalizalo na súa novela “Mazurca para dos muertos” facendo nacer a Lódola, a súa protagonista, en Reporicelo.
Tocante ao topónimo, non temos documentación nin paralelismos, así que todo o baseamos en dúas hipótesis.
A primeira, que podería derivar de “reparar” con significado de vixiar. Reparicelo/*reparicela =posto de vixiancia. Insistindo nesta liña, Cabeza Quiles, na súa obra “Toponimia de Galicia”, apunta que podería provir do francés “bord”, con significado de borde no sentido de caixa orográfica. Ao xuntarse bruscamente un terreo moi chan co comezo dunha elevación de terreo. ¿Reparada, en Vimianzo, entraría no mesmo lote?
Outra hipótese é que puidese derivar de robur/rebor (quercus robur), co sufixo de diminutivo -elo viría a significar o mesmo que O Carballiño. Estaría en relación con Rebordáns, Rebordelo, Rebordechao…e variantes.

Bibliografía:
Fernando Cabeza Quiles “Toponimia de Galicia".
A. Castro Voces “Reporicelo y Camilo José Cela”.
(Fotograma dun vídeo de Alberto Gallego).


Vilabril
Vilabril
Esta semana querémosvos contar que no Barco, terra que me viu nacer, houbo un lugar chamado Vilabril. Descubrino un día falando co noso bo amigo Manolo, "O Pavero", comentou que "tiña que ir todos os días á horta de Villabril". E isto avivou a nosa curiosidade. Non dimos encontrado o lugar porque xa non existe na actualidade nin fotos do seu pasado, pero ainda queda como lembranza a "Rúa Villabril". E algún establecemento comercial ubicado na devandita rúa.
Por iso, hoxe facemos resucitar este pequeno lugar, posiblemente habitado dende época medieval, polas referencias documentais, ata a súa desaparición. Á beira do Sil, tiña un clima benigno e unhas terras de grande calidade, propicias para o desenvolmento agrícola. Pasado o tempo, só contaba con catro veciños no Catastro da Ensenada (1752). E xa non aparece citada no Diccionario de Madoz (mediados S. XIX).
Podería derivar de “Uilla Aprilii”, antigo posesor de orixe latina chamado Aprilius ou de “Uilla Berildi”, nome Berildius, antropónimo de orixe xermánica. Confirmanos Xosé González que existe outra cita “Villare Berilli” nun pergameo mindoniense do S. X, aplicable a Vilabril das Negradas, no concello de Mañón. Polo que viria a confirmar que o nome deriva dese último antropónimo, antigo propietario ou administrador dese predio.
Tocante ao xentilicio, xa aparece documentado a principios do S. XIII. E actualmente a maior concentración de persoas con este apelido encóntrase na provincia de Pontevedra e por qué será que os ourensáns con ese apelido están no Barco.
Como remate, hai unha lenda que indica que o lugar foi abandoado por mor dunha praga de formigas moi voraces, que o comían todo. Seguramente a praga sería de termitas, como ten acontecido noutros lugares, segundo temos constancia.

Bibliografía:
Xosé González "Apuntes sobre a microtoponimia do Concello de Vicedo.
Foto de "Somos Comarca".


Nostín
Fotografía da igrexa de San Miguel de Xagoaza
(Fotografía da igrexa de San Miguel de Xagoaza).

Este nome podería derivar do nome de familia latino Nostius,sendo a forma do xenitivo Nostii ou Nosti. Quizás en alusión ao antigo propietario ou representante dunha pequena explotación agro-pecuaria. O nome L. Nostius Zoilus xa aparece citado nunha epístola que envía Cicerón a varios dos seus coñecidos.
Nostín aparece documentado no Tombo de Samos (ano 1175). Tamén, segundo este documento, estaría ubicado en terras de Valdeorras (“In Iorres”), quizáis na contorna de Arcos-Xagoaza.
Aparecen os seus cognados nas terras de Bearn (Pirineos Atlánticos-Francia). En lingua occitana mantense a forma Nostin, mentras en francés nomearíase Nousty. E existe outro Nostim, en Peso da Régua (Portugal).
Hai outra teoría, defendida por Joseph M. Piel, que relaciona os topónimos galegos Nouche, Nostián e o portugués Nostim co nome do bispo Nausto de Coimbra (867-912).
En todo caso, o lugar desapareceu hai bastantes anos pois non queda rexistrado nin no Catastro da Ensenada nin no Diccionario Madoz. Así que calquera información ou aporte sería moi interesante para darlle unha nova vida a esta parte da nosa “Galicia Baleirada”.

Bibliografía:
Gaffiot, Diccionario Ilustrado Latín-Francés.
Piel, Joseph M. “A propósito do nome do bispo Nausto de Coimbra”
Keith Bradley “Esclavitud y sociedad en Roma”
Wikideck.
CODOLGA.