OLEIROS

OLEIROS 

PARROQUIAS:

SERANTES, SAN XIAO.

 

A primeira vista, parecería un topónimo transparente xa que encontramos 16 formas iguais ou con lixeiras variantes segundo no NG. recolléndose case todos na parte occidental de Galicia. Continúa a espallarse en menor medida por Asturias, chegando de forma excepcional, en forma de orónimo, a Vizcaia.
O Padre Sarmiento xa o relacionaba co verbo latino “sero” (plantar, cultivar). Outros filólogos modernos postulan que podería derivar dun antropónimo, uns a partir do nome persoal Serus e outros , de Sarranates. Aínda complica máis a cousa comprobar que na Idade Media este topónimo aparece maioritariamente recollido nos documentos oficiais como “Sarantes”.
Polo que a hipótese máis sólida é que poda derivar da raíz sar-,apostando por unha base hidrotoponímica de sustrato indoeuropeo. Moitos hidrónimos galegos presentan esta raíz: Sar, Sor, Ser, Sarria e formas derivadas ou compostas. Seguido do sufixo -ntes, morfema con valor étnico ou tribal, apuntaría ao sentido etimolóxico de “habitantes do río, da ribeira ou da lagoa”.

BIBLIOGRAFÍA:

Nomenclator de Galicia (N.G.)
CODOLGA.
Hermo González, Gonzalo. “Topónimos de base Sarand- e Serant-; unha hipótese etimolóxica común”.
Moralejo Laso, J.J. “Hidronimia prerromana de Gallaecia”.
Bascuas, Edelmiro. “Estudios de hidronimia paleoeuropea gallega”
Garcia Arias, X.L. “Toponimia asturiana: el porqué de los nombres de nuestros pueblos”.
Martínez Lema, P. “A toponimia das comarcas de Bergantiños, Fisterra, Soneira e Xallas".
Cabeza Quiles, Fernando. “Os nomes de lugar. Topónimos de Galicia : a súa orixe e o seu significado”.

 PERILLO, SANTA LOCAIA

Neste mundo da toponimia temos un enemigo ao que sempre nos toca enfrentar ou esquivar, a homofonía. De cote tratamos de axustar a busca a aqueles vocablos que nos soan parecidos ao que buscamos. E partindo desta premisa, imos desbotar algunas ideas facilonas, como que o noso Perillo podería vir dun “tipo de panciño doce e con picos ao redor, ou dun “apéndice largo que teñen no pescozo algúns animais”… e, supoñemos que poderíamos encontrar máis significados. E cada vez nos iríamos afastando máis do significado orixinal.

Cremos que Perillo é un orónimo que deriva da palabra latina “petriculum” (diminutivo de “petra”) con significado de pedra, escollo, prominencia rochosa.

Aparece xa documentado nun cartulario de Santiago, do ano 1105 “cum cunctis suis operibus et hedificiis cunctis per suos terminos antiquos in omnique giro. id est contra coris consumario perillo que se figet in illa archa de Campara, et inde. per Fontem Benedicenti. et per illo rego”. E tamén outro cognato (pariente) medieval, nunha relación de igrexas co nome de “sanctus Martinus de Peroselo” nun códice do Tombo do Mosteiro de Samos do ano 997. Seica tamén foi un nome abondoso en época medieval o antropónimo Pero (hoxendía, Pedro), Así me vén á cabeza aquel Pero Meogo, xograr do S. XIII da nosa ricaLírica Galaico Portuguesa. Tamén todos aqueles que levan o apelido Pérez. E, transpasando as nosas fronteiras, os de nome catalán Pere.

E rematamos que o noso topónimo ten unha parentela moi extensa: Perillón, Perillona (A), Perillán, Perillana (A), Peracova, Peralbar, Peredo, Pereda, Peroselo, Perouta, Peroxa (A) e un largo ecetera.


BIBLIOGRAFÍA:

Diccionario Latín.
Codolga.
Nomenclator de Galicia.

José Carlos Sánchez-Pardo “Topónimos y advocaciones … en los nombres de las parroquias rurales gallegas”.
Dolores González “Arqueotoponimia”

 IÑÁS, SAN XORXE

Hipóteses de inicio.

a) Como antropónimo. Segundo a Wikipedia “Iñás hipotetízase que é un antropónimo latino que apareceu entre o século VII e X”. Seguimos esta vía ata dar con Ilianus Troyano. Continuamos a busca no CODOLGA e constatamos que o nome Ilianus aparece citado en distintos documentos en época altomedieval. Tamén que Elanio e Elano aparece entre os cántabros; Elano, tamén entre os lusitanos e celtíberos; Elanis entre los astures; Elanicus entre galaicos bracarenses; Elano entre los austrigones.

Este Ilianus podería ter sido un *Jilianus, típica variante de Julianus: Julián/Illán, Xillao, Sangiao… pero en ambos casos non cremos xustificado que puidese dar finalmente Iñás.

b) Tamén podería ser asociado co termo latino "signus-is". A forma adxectiva “signales”>As Siñás>As Iñás, as eternas marcas de linde postas, repostas e reutilizadas desde os tempos prehistóricos (… petras antiquas... per illas saxas albas... per strada qu excludet terminum …).

Conclusións.

Ata que damos cun documento do Arciprestado de Cervero de 1500, no que aparece o nome de “San Jurjo de Uiñaes” que esclarece bastante a orixe do nome e doutros nomes das súas parroquias. No noso caso e nalgunhas palabras onde a pronuncia do uve/u medieval diverxe do uve actual, chegando a provocar unha certa confusión.. Podería ter pasado nun principio por un *u iñaes ao Iñás actual. O sufixo -ás segue o modelo doutros topónimos da zona, como Currás, Trigás, Morás...Polo que concluimos que Iñás sería noutrora “terra de viñas ou dedicado ao cultivo das viñas”. Hai que ter en conta que hoxendía a paisaxe de Iñás sufriu unha fonda metamorfose,provocada polo progreso, pero non podemos esquecer esa industria vinícola dos nosos veciños betanceiros. 

(Como remate, comentar que ese "San Xorxe" é un castelanismo que habería que correxir).

BIBLIOGRAFÍA:

Wikipedia.

CODOLGA

Diccionario de Latín.

Gallaeciae Monumenta Historica

A PENELA

A voltas coa Toponimia.

De regreso a casa, ao pasar por Borraxeiros (PO), a miña vista vaise a un cartel "Penelas". E a cabeza xa me empeza a dar voltas como o centrifugado dunha lavadora. A miña intuición levame a pensar en "rocha, pena pequena". A miña memoria confírmame que non hai moito pasamos por Penela, un concello do distrito de Coimbra. Así que deixo este centrifugado mental para retomalo na casa.

Revisando información dixital, resulta que este termo aparece recollido en diccionarios tanto en galego coma portugués. E tamen aparece sobradamente documentado en diversos textos. Consultando o nomenclator asemade comprobamos que está recollido con diferentes formas Penela, Penelas, A Penela, As Penelas. E tamen en formas compostas Freixoso de Penela, Sas de Penelas, Penela Garceira. E, para rematar, acaba pasando aos antroponimos. Non e raro oír de alguen que se apelide Penela ou Penelas.

Etimoloxicamente procede da palabra latina "penna ou pinna", derivadas de "pennus" con significado de "apuntado, en punta". Polo que se aplicaría a localidades ubicadas en "pequenas elevacions do terreo", "outeiros".

Tamén pode referirse á existencia ou conservación dunha penela ou pinela significativa como marca de linde ou camiño. Neste senso aparece citada en documentación notarial de 1561 no caso de tres fumeiros aforados polos monxes bendictinos de Lérez a Gómez Patiño, ubicándoos no Burgo mirando cara A Penela. E a finais dese mesmo século volve a ser A Penela un referente para ubicar a área onde os alcaldes de Pontevedra impartían xustiza.

(A fotografía está tirada das Redes e corresponde á Penela, distrito de Coimbra).

 

OS ORXAIS, PATRIMONIO EN PERIGO

 

Orxais, Os (O Bolo).

Un fitopónimo transparente, que indica a presenza de orxo ou cebada  (hordeum vulgare). Unha gramínea cerealífera, de grande importancia tanto para humáns como para animais.

No último censo de 2022 contaba con tres habitantes. Aínda se conserva  Orxais tamén no concello de Quiroga.

`

BIBLIOGRAFÍA:

Gonzalo Navaza Blanco  "Fitotoponimia Galega"

Reflexións sobre os topónimos A Rata, As Ratas, Campo da/s Rata/s.

 

Ao entrar en Melide ou sair, dependendo de onde veñas, os nosos ollos reparan de contado neste nome “A Rata”.  A primeira idea que nos vén á cabeza é que a súa veciñanza non estará moi contenta co nome que lles tocou lidiar. Así que pensamos botarlles unha man para eliminar calquera tipo de intrusión pexorativa.

Pero, como as penas compartidas son menos penas, este mesmo nome repítese nas Neves e a súa forma de plural,  en Cedeira. Pero tamén aparece como “Campo das Ratas” no concello de Narón e Miradoiro do Campo da Rata en Redondela. E, xa para rematar a relación “Campo da Rata” na Coruña. Tristemente, este quizáis é o máis coñecido por encontrarse aquí o “Monumento en homenaxe ás víctimas da represión franquista”.

Entón chamamos ao Hamelim de turno para que nos libre de tanta rata.  Pero resulta que pouco traballo vai ter porque a devandita praga non vén provocada por estes roedores. Estaría posiblemente relacionada coas bestas de carga ou cabalerías. Derivada do termo  arreata/arriata (“levar as bestas de arriata”), unha forma de levar ás bestas xuntas unhas a outras polo cabestro das albardas. Estas formas aparecen recollidas en diccionarios galegos e portugueses .En asturiano aparece como “arratar”, que presenta unha lixeira diferencia  léxica “atar as patas dos animais para que non escapen”. E, ampliando horizontes, en castelán sería “A reata”.

A deturpación do topónimo seguiu un proceso bastante habitual, como nos casos tan coñecidos de A Grela ou O Grove.

BIBLIOGRAFÍA:

“Tesoro de los diccionarios históricos de la Lengua Española”.

Diccionario Estraviz

Diccionario portugués

Diccionario General de la Lengua Asturiana

(Foto de pishqu M).

Perillo

 PERILLO

Neste mundo da toponimia temos un enemigo ao que sempre nos toca enfrentar ou esquivar, a homofonía. De cote tratamos de axustar a busca a aqueles vocablos que nos soan parecidos ao que buscamos. E partindo desta premisa, imos desbotar algunas ideas facilonas, como que o noso Perillo podería vir dun “tipo de panciño doce e con picos ao redor, ou dun “apéndice largo que teñen no pescozo algúns animais”… e, supoñemos que poderíamos encontrar máis significados. E cada vez nos iríamos afastando máis do significado orixinal.

Cremos que Perillo é un orónimo que deriva da palabra latina “petriculum” (diminutivo de “petra”) con significado de pedra, escollo, prominencia rochosa.

Aparece xa documentado nun cartulario de Santiago, do ano 1105 “cum cunctis suis operibus et hedificiis cunctis per suos terminos antiquos in omnique giro. id est contra coris consumario perillo que se figet in illa archa de Campara, et inde. per Fontem Benedicenti. et per illo rego”. E tamén o seu cognato Peroselo, nunha relación de igrexas co nome de “sanctus Martinus de Peroselo” noutro códice do Tombo do Mosteiro de Samos do ano 997. 

Seica tamén foi un nome abondoso en época medieval o antropónimo Pero (hoxendía, Pedro), Así me vén á cabeza aquel Pero Meogo, xograr do S. XIII da nosa rica Lírica Galaico Portuguesa. Tamén todos aqueles que levan o apelido Pérez/Peres. E, transpasando as nosas fronteiras lingüisticas, os de nome catalán Pere.

E rematamos que o noso topónimo ten unha parentela moi extensa: Perillón, Perillona (A), Perillán, Perillana (A), Peracova, Peralbar, Peredo, Pereda, Peroselo, Perouta, Peroxa (A) e un largo ecetera.

BIBLIOGRAFÍA:

Diccionario de latín.

Codolga.

Nomenclator de Galicia.

José Carlos Sánchez-Pardo “Topónimos y advocaciones … en los nombres de las parroquias rurales gallegas”.

Dolores González “Arqueotoponimia”

Deza e os “outros” dezaos

 

MOTIVACIÓN:

Xa coñecemos o corónimo Deza dende hai tempo. Unha bisbarra que percorremos de cote, camiño das terras do sur. Tamén o nome do río, que discurre polo seu territorio e que posiblemente fose o causante do devandito topónimo. (Este caso lémbranos o do Barbanza e a sua contorna).

Así que viaxando por terras aragonesas, camiño de Almazán, vimos unha desviación a Deza. Resulta que por alí hai unha pequena localidade soriana con ese nome, que tivo moita importancia nas  loitas medievais entre os reinos de Aragón e Castela. Así que ese nome trasladounos no espacio ás nosas terras do  interior de Galicia.

E pouco a pouco, tirando do fio, fomos sacando datos. De todos é sabido que Deza non aparece no Nomenclator de Galicia por non ser unha unidade poboacional, como xa comentamos ao principio. Anque aparecen algúns parentes próximos: Cardezana, en Covelo (PO), Ribadeza, en Mazaricos (CO) e Os Dezas, en Touro (CO).

PESQUISAS:

No CODOLGA aparecen múltiples citas, as máis antigas como "Comitatus Deza" (ano 569) e "Comitatus Decensis" (año 572), na documentación relacionada con dous  concilios celebrados en  Braga. No reinado do rei Teodomiro creáronse once condados (comitatus) na diócese de Lugo.En todas as páxinas, froito dun "copia e pega", indican que o nome deriva de Dezam, pero non hai constancia documental ninguna de lugar con ese nome. Cremos que deriva do corónimo Deza, así como o hidrónimo do mesmo nome  Xa que a única  interpretación que encontramos para a voz Deza lévanos as linguas indoeuropeas, no sánscrito aparece "deśá" con significado «localidade, terra de naturalidade, lugar; rexion, província, país, nación».

Outra curiosidade aportada polo profesor A. de Almeida Fernandes considera que as poboacións portuguesas Dossãos, en Vila Verde (Braga), e Lações, en Oliveira de Azemeis (Aveiro) teñen como base "dezanos", xentilicio que apunta a sua orixe aos emigrantes fundadores desas dúas poboacións portuguesas. Dossãos aparece documentado como "dezaos" en 1220 e 1258. E Lações  correspondería á evolución Dossãos, correspondendo ao topónimo Dezanos (922).

BIBLIOGRAFIA:

Nomenclator de Galicia.

Codolga.

Manuel Carvalho Blog “De Aveiro e Portugal"

Portugaliae Monumenta Historica: Diplomata et Chartae.

Brujulea.net 

La gallega de Burgos

Saíndo de terras sorianas pola N 234, camiño de Salas de los Infantes, para o nosa sorpresa aparece o letreiro “La Gallega”. A estrada pica cara arriba por terras parameriras e, ao chegar ao cimo, a máis de mil metros de altitude, asoma outro letreiro, “Alto de la Gallega”. A nosa cabeza xa empeza a rebulir, tratando de buscar resposta a esta “gallega”. Quen sería esta  galega que caeu por aquí, como chegaría a estas terras silandeiras, etc ? Estamos acostumados a ver topónimos relacionados con posesores ou administradores de terras ou granxas medievais, derivados de nomes xermánicos. Pois non. Este topónimo aparece recollido no cartulario, no ano 1211, ao documentarse unha alberguería de nome “El Gallego”. E poucos anos depois, en 1217, aparece xa como “Sancti Micaelis de Gallego”, no Camiño Soriano-Aragonés da Rota Xacobea. Non sabemos as causas do cambio de xénero do topónimo, pero aí queda retratada esta pequena poboación burgalesa. Actualmente conta con 44 habitantes, que reciben o nome de “galleganos”. Dedícanse ao turismo,polas súa condicións naturais, deixando o pastoreo tradicional que practicaban os seus devanceiros.

toponimiacuriosa

 

BIBLIOGRAFÍA:

Wikipedia.org

Brujulea.net

Fotografía de la Diputación de Burgos.