VALDÍN (O BOLO).

 VALDÍN 

*(Villam) *Baltarii, de Baltarius. Nome de posesor dunha *villa Baltarii, antiga granxa agrÍcola-gandeira dun propietario chamado Baltarius.

Este antropónimo, de orixe xermánica, aparece documentado desde a Alta Idale Media, “Balterius comes” (ano 572) nun pergameo de Braga. Tamén se rexistra no S. VIII coa forma Baltarius (714, Tombo de Caaveiro) e coa forma Balterio no século IX (Dip Astur). Asimesmo no ano 883, no cartulario de Arouca, tamén se recolle coa forma Balterio “in Dei nomine ego Balterio et uxor mea nomine Ogenia”. Desde o século XI aparece, a partir do xenitivo, o seu uso toponímico (1059, “uilla Baltar, Cartulario de Guimaraes), (1022, “Sancti Felicis de Baltar”, Tombo de Lourenzá).

Deste nome tamén derivará o topónimo Baltar, espallado por territorio da antiga Gallaecia. Dous en Galicia e cinco en Portugal.

BIBLIOGRAFÍA:

“Toponimia Gallega de Origen AntroponÍmico” Celtiberia.net.

Asociación Galega de Onomástica

“El asturiano-leonés: aspectos linguísticos, sociolinguísticos y legislación”. Héctor García Gil.

TopGalPor

CODOLGA

Fotografía de José Fernández Pérez.

VALDEORRAS BALEIRADA

REPORICELO

Reporicelo foi lugar do concello valdeorrés de Rubiá. O nome trasládanos a un lugar remoto e, tristemente, lonxano na memoria. Hoxe queremos darlle unha nova vida e sacalo do baúl do esquecemento. A aldea leva abandonada dende hai anos e hoxendía semella convertida nunha guarida de bichos. Alguén dirá que a natureza recupera o que é de seu, pero eu penso tristemente nas voces ausentes que aquí viviron e nos soños daquelas xentes que nunca chegaron a cumplirse. Ata que o noso estimado premio nöbel Camilo José Cela acabou por inmortalizalo na súa novela “Mazurca para dos muertos” facendo nacer a Lódola, a súa protagonista, en Reporicelo.

Tocante ao topónimo, non temos documentación nin paralelismos, así que todo o baseamos en dúas hipótesis.

A primeira, que podería derivar de “reparar” con significado de vixiar. Reparicelo/*reparicela =posto de vixiancia. Insistindo nesta liña, Cabeza Quiles, na súa obra “Toponimia de Galicia”, apunta que podería provir do francés “bord”, con significado de borde no sentido de caixa orográfica. Ao xuntarse bruscamente un terreo moi chan co comezo dunha elevación de terreo. ¿Reparada, en Vimianzo, entraría no mesmo lote?

Outra hipótese é que puidese derivar de robur/rebor (quercus robur), co sufixo de diminutivo -elo viría a significar o mesmo que O Carballiño. Estaría en relación con Rebordáns, Rebordelo, Rebordechao…e variantes.

BIBLIOGRAFÍA:

Fernando Cabeza Quiles “Toponimia de Galicia".

A. Castro Voces “Reporicelo y Camilo José Cela”.

(Fotograma dun vídeo de Alberto Gallego).

#toponimiagaliciabaleirada

VILABRIL

Esta semana querémosvos contar que no Barco, terra que me viu nacer, houbo un lugar chamado Vilabril. Descubrino un día falando co noso bo amigo Manolo, "O Pavero", comentou que "tiña que ir todos os días á horta de Villabril". E isto avivou a nosa curiosidade. Non dimos encontrado o lugar porque xa non existe na actualidade nin fotos do seu pasado, pero ainda queda como lembranza a "Rúa Villabril". E algún establecemento comercial ubicado na devandita rúa. Con estes datos, ubicaríamolo próximo a Viloira.

Por iso, hoxe facemos resucitar este pequeno lugar, posiblemente habitado dende época medieval, polas referencias documentais, ata a súa desaparición. Á beira do Sil, tiña un clima benigno e unhas terras de grande calidade, propicias para o desenvolmento agrícola. Pasado o tempo, só contaba con catro veciños no Catastro da Ensenada (1752). E xa non aparece citada no Diccionario de Madoz (mediados S. XIX).

Podería derivar de “Uilla Aprilii”, antigo posesor de orixe latina chamado Aprilius ou de “Uilla Berildi”, nome Berildius, antropónimo de orixe xermánica. Confirmanos Xosé González que existe outra cita “Villare Berilli” nun pergameo mindoniense do S. X, aplicable a Vilabril das Negradas, no concello de Mañón. Polo que viria a confirmar que o nome deriva dese último antropónimo, antigo propietario ou administrador dese predio.

Tocante ao xentilicio, xa aparece documentado a principios do S. XIII. E actualmente a maior concentración de persoas con este apelido encóntrase na provincia de Pontevedra e por qué será que os ourensáns con ese apelido están no Barco.

Como remate, hai unha lenda que indica que o lugar foi abandoado por mor dunha praga de formigas moi voraces, que o comían todo. Seguramente a praga sería de termitas, como ten acontecido noutros lugares, segundo temos constancia.

BIBLIOGRAFÍA

Xosé González "Apuntes sobre a microtoponimia do Concello de Vicedo".

https://apelidosgalicia.org

Foto de "Somos Comarca".

#toponimiagaliciabaleirada

NOSTÍN

(Fotografía da igrexa de San Miguel de Xagoaza).

O lugar estaría ubicado nas proximidades de Xagoaza. O seu nome podería derivar do nome de familia latino Nostius,sendo a forma do xenitivo Nostii ou Nosti. Quizás en alusión ao antigo propietario ou representante dunha pequena explotación agro-pecuaria. O nome L. Nostius Zoilus xa aparece citado nunha epístola que envía Cicerón a varios dos seus coñecidos.

Nostín aparece documentado no Tombo de Samos (ano 1175). Tamén, segundo este documento, estaría ubicado en terras de Valdeorras (“In Iorres”), quizáis na contorna de Arcos-Xagoaza.

Aparecen os seus cognados nas terras de Bearn (Pirineos Atlánticos-Francia). En lingua occitana mantense a forma Nostin, mentras en francés nomearíase Nousty. E existe outro Nostim, en Peso da Régua (Portugal).

Hai outra teoría, defendida por Joseph M. Piel, que relaciona os topónimos galegos Nouche, Nostián e o portugués Nostim co nome do bispo Nausto de Coimbra (867-912).

En todo caso, o lugar desapareceu hai bastantes anos pois non queda rexistrado nin no Catastro da Ensenada nin no Diccionario Madoz. Así que calquera información ou aporte sería moi interesante para darlle unha nova vida a esta parte da nosa “Galicia Baleirada”.

BIBLIOGRAFÍA:

Gaffiot, Diccionario Ilustrado Latín-Francés.

Piel, Joseph M. “A propósito do nome do bispo Nausto de Coimbra”

Keith Bradley “Esclavitud y sociedad en Roma”

Wikideck.

CODOLGA.

 ICEDO

Icedo estaría na contorna de Pumares(Carballeda de Valdeorras). Este lugar nacería no Medievo pola documentación que manexamos. Trala Reconquista, seguramente se establecería alí unha pequena explotación agropecuaria. Sabemos que estaba próxima a Pumares, en Terras de Valdeorras pero descoñecemos en qué época e cáles foron as causas polas que desapareceu. Xa non aparece no Catastro de Ensenada (1749) nin no diccionario Madoz (1845).

O topónimo deriva da raíz latina ilice(m) máis o sufixo abundancial –etum que daría ilicetum, que vén a significar “lugar non que abundan as aciñeiras”. Podería seguir este proceso Ilicetum> iezedo>iizedo>Izedo.

Por primeira vez aparece en idioma leonés occidental no Tumbo Vello de San Pedro de Montes (1271).

Como paralelismos, consérvase o topónimo Izeda, na veciña Bragança, en Portugal. E tamén existiu outro lugar co mesmo nome , en Burgos , hoxendía despoboado,  . 

Como remate, cómpre comentar que existe o xentilicio Icedo. Quedan poucos en territorio español e a maioría en Norte América (México).

BIBLIOGRAFÍA:

José Luis Pensado “El léxico Hispánico Occidental en el Tumbo Viejo de San Pedro de Montes”.

Wikipedia. “Cabrera (León)”.

Lexilogos.

Ana María Cano González “Nomes de Llugar en Somiedu (Fitotoponimia)”.

Ricardo Ciérbede y Emiliana Ramos “Los cartularios de Valpuerta...”

Foto de “Valdeorras de cerca”.

ICEDO OU IZEDO (CARBALLEDA DE VALDEORRAS).

 ICEDO.

 

Este lugar nacería no Medievo pola documentación que manexamos. Trala Reconquista, seguramente se establecería alí unha pequena explotación agropecuaria. Sabemos que estaba próxima a Pumares, en Terras de Valdeorras pero descoñecemos en qué época e cáles foron as causas polas que desapareceu. Xa non aparece no Catastro de Ensenada (1749) nin no diccionario Madoz (1845).

O topónimo deriva da raíz latina ilice(m) máis o sufixo abundancial –etum que daría ilicetum, que vén a significar “lugar non que abundan as aciñeiras”. Podería seguir este proceso Ilicetum> iezedo>iizedo>Izedo.

Por primeira vez aparece en idioma leonés occidental no Tumbo Vello de San Pedro de Montes (1271).

Como paralelismos, consérvase o topónimo Izeda, na veciña Bragança, en Portugal. E tamén existiu outro lugar co mesmo nome , en Burgos , hoxendía despoboado,  . 

Como remate, cómpre comentar que existe o xentilicio Icedo. Quedan poucos en territorio español e a maioría en Norte América (México).

BIBLIOGRAFÍA:

José Luis Pensado “El léxico Hispánico Occidental en el Tumbo Viejo de San Pedro de Montes”.

Wikipedia. “Cabrera (León)”.

Lexilogos.

Ana María Cano González “Nomes de Llugar en Somiedu (Fitotoponimia)”.

Ricardo Ciérbede y Emiliana Ramos “Los cartularios de Valpuerta...”

Foto de “Valdeorras de cerca”.

TOPÓNIMOS CURIOSOS (DE DIFÍCIL INTERPRETACIÓN).

CACHARREQUILLE (MONTEDERRAMO).

          Topónimo compuesto por Cacha+Requille.

O primeiro termo cacha/escacha, aparece recollido co significado de “romper a terra, comezar a cultivala”. Esta práctica altomedieval, de ocupación de terreos incultos, que recibía o nome de escalido/squalido sería a base para a formación da palabra escachar, tan estendida no territorio galego-portugués. Podría derivar del latín “Scalpo-scalpere”, con significado de “rascar, raspar, escarbar”, segundo Cicerón.

Tocante o segundo nome, parece documentado “Valderriquia”, en 1258, asimesmo nas terras de Montederramo. Derivado, na súa forma de acusativo, do nome xermánico Riquila/Riquilda, daquela nome moi estendido. Sendo amén nome de reis, raíñas e princesas.

Aparecen de cote esas cavadas ou arroteas, e as súas variantes, acompañadas dun referente, que soe ser o nome do propietario ou outro elemento físico próximo, como Cachalvite (arrotea de Alvitus), Cachaldora (arrotea de Alduara), Cachamaría, Cachamuíña, etc.

BIBLIOGRAFÍA:

Wikipedia.

Lexilogos Latín

Diccionario Estraviz

Celtiberia.net

Arqueotoponimia.blogspot.com. Dolores González.

“El artificio de as etimologías; elementos constitutivos de toponimia galega”. Ana Boullón.

“Fitoponimia Galega”. Gonzalo Navaza.  

         ARDEXARXE (VIANA DO BOLO).

Ardexarxe (Viana do Bolo).

Gonzalo Navaza considera a primera parte deste topónimo como un caso de rotacismo, alteración ou cambio de algún fonema. Continuando coa sua teoría, debería seguir a estructura As+de+sustantivo. Polo tanto viria a ser As de Xarxes. 

O segundo termo para nos sería unha forma do fitotopónimo xarxa ou sarxa. Pranta medicinal, presente en calquera botica medieval, que correspondería a chamada "salvia officianalis".

Todo o conxunto viria a significar "As das xarxas". Temos outros referentes similares en Ardexuxo, Ardevila. 

Como nota, apuntamos que esta palabra xarxa tamén aparece en portugués  e catalán co significado de rede. Polo que poderia significar "As das redes".

BIBLIOGRAFIA

Wikipedia.

Diccionario RAG e Estraviz.

Diccionario Portugués.

Xose Manuel Sánchez Rei. "Os nomes de lugar e dialectoloxía..."

Sabrosa. Vila Real.

Sabrosa. Vila portuguesa pertencente ao distrito de Vila Real. Tras-Os-Montes.

Calquera persoa podería pensar que se trata de algo delicioso, grato ao sentido do gusto, de tratarse dunha comida. Ou neste caso un locus amoenus, lugar idílico, agradable para vivir. Buscando parentescos toponímicos próximos, lembramos Sobreira/s, Sobreiral... O cambio vocálico é unha práctica moi estendida no eido da toponimia. Por tanto, podería ser unha terra na que abundasen as sobreiras (quercus suber). Pero quizáis a hipótese que máis nos convence é que este topónimo derive de saibro, chámase así en portugués á terra areosa, formada pola descomposición do granito, que se emprega na construcción. Saibrosa sería unha terra onde abundase/abunda o saibro. Igual que Sebrosa/s, Sebrosinho, Sobroso. Asimesmo Punta del Sable ou Cuevas Jable, en Tenerife reafírmanos na idea que todas son formas derivadas do latin "sabulo-nis". E Sablada de la Espasa , en Asturias. Para rematar, en portugués daría o vocablo saibro, e en galego sábrego ou xabre.

Bibliografia:

Diccionario Infomedia.

Diccionario RAG.

Diccionario latino Lexilogos.

Fotografia de Antonio Soares

RAIRIZ DE VEIGA E LUGARES.

SAINZA, A. Orónimo.

 Planitia (del latín “planus-a-um”). Planitia<chainza<sainza, con significado de terra chá. Esta é a última hipótese, que acae moi ben á topografía deste lugar, segundo os profesores Gonzalo Navaza e Elixio Rivas.

Avanzando na anterior hipótese de Piel que vencellaba o topónimo co termo latino “salix-ices, sobre a forma salice, co significado de lugar abondoso en salgueiros. Difícil de xustificar.

BIBLIOGRAFÍA:

Diccionario Latín.

Real Academia Galega.

Blog Mundo R.

“Toponimia do Concello de Navia de Suarna”. Colectivo Patrimonio dos Ancares.

XUXÁ. Orónimo.

Esta forma e derivados veñen do latín “deorsum” con significado de “abaixo, cara abaixo”.

Non aparece recollida ningunha das súas formas en documentos pero lémbranos aquelas formas de Suso e Yuso, referidas aos mosteiros de San Millán de la Cogolla, en La Rioja. Temos como referentes Jusá de Neira, nome medieval que recibían parte das terras do actual concello de Baralla e Hermedesuxo en Fisterra. Todos relacionados cunha orografía especial no territorio que ocupan.

BIBLIOGRAFÍA:

Diccionario latín.

Nomenclator de Galicia.

web documentaciónmontegalego.xunta.gal/

Fotografía de Bruno Rúa.

(Grazas á colaboración impagable do noso amigo Caperluso Carvoeira).

MONDÓN, MARABILLA NATURAL.

 MONDÓN

ANTIGA FERRERÍA

Mondón é un pequeno lugar abandonado do concello do Bolo, perto do encoro de Santa Olalla. Aínda hoxe pódense ver as súas casas en ruinas e os restos do seu balneario. Pero parece que a súa orixe está vencellada a unha antiga ferrería, que, con anterioridade, se construiu para a producción de cobre, que aparece documentada no S. XIX. Así que imos darlle unhas voltas ao seu topónimo, sen rexeitar outras hipóteses posibles á que proponemos a continuación.

BALNEARIO EN RUINAS

MONDÓN. Orónimo.

Segundo o profesor Edelmiro Bascuas existe unha raíz celta-galaica MIND-, que se correspondería coa raíz indoeuropea MEN, con significado de “elevación, monte”. Variantes de MIND-, como MOND-, MUND-, por contacto cunha consonante labial provocaría estas variacións vogálicas. 

Seguindo a vía oronímica temos outro El Mondón, que aparece como unha pequena elevación natural nos Monegros (Alto Aragón) de 328 m de altitude sobre o nivel do mar. Tamén Mondoñedo, a antiga sede de San Martiño, actual parroquia de Foz, encóntrase nun alto. E O Mundil, en Cartelle. Mondim de Basto, en Portugal, tamén presenta ese tipo de orografía. Por último, contamos con varios Mondelo, espallados por Galicia, que teñen a mesma raíz. E poderían ter un significado parecido. Habería que ver caso por caso.

BIBLIOGRAFÍA:

“Blog de Prada” https://pradaweb.blogspot.com/

“El Balneario de Mondón” https://www.albergueria.es/bmondon.htm

“Toponimia galego-portuguesa e brasileira”… https://toponimialusitana.blogspot.com/

Toponimia de Galicia… https://toponimia.xunta.gal/es/video/mondonedo

“El yacimiento de El Mondón”… https://proyectomonegros.com/mondon/

Somos Comarca… https://www.somoscomarca.es/articulo/obolo/

Blogue “Rebumbio, Remoído, Peneirado”… https://remoido.blogspot.com/

“Los fenómenos de homonimia y homofonía…” Joaquín Caridad Arias.